روایت هایی از آغاز عکاسی در ایران
زنان بزک کرده، مردان شق و رق، رجال سیاسی، روحانیون، محصلین، کارگران، خانواده های متوسط، قهوه خانه چی و… اینها عکس هایی هستند که در موزه عکاسخانه شهر، ما را به سال های دور و خاطره انگیز می برند.
این نمایشگاه با عنوان عکس هایی از زندگی مردم در دهه ۱۳۰۰ شمسی، شامل ۲۲ قطعه عکس قدیمی در ابعاد مختلف و مربوط به دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است که از ۱۷ خرداد تا ۴ تیر ماه در عکاسخانه شهر برگزار می شود. عکس ها از آرشیو ناصرالدین حسن زاده که یکی از مجموعه داران عکس های قدیمی است، انتخاب شده است.
سرآغاز عکاسی در ایران، رخدادها و اتفاقاتی بود که گاه درنوع خود، در جهان کم نظیر و برخی اوقات پیشرو حرکت های عکاسی در جهان بود که از این لحاظ، جای تحقیق و پژوهش بسیار دارد. به همین خاطر، پیدایش عکاسی و رواج روش های گوناگون این فن در ایران، با اختلاف حدود سه سال از اعلام موجودیت عکاسی در سال ۱۸۳۹ در فرانسه، روی داد. نخستین دستگاه های عکاسی به روش داگرئوتیپ، به درخواست محمد شاه قاجار از کشورهای روسیه و انگلستان به دربار ایران وارد شد. دستگاه های عکسبرداری روسیه که هدیه امپراتور بود، زودتررسید و(نیکلای پاولوف) دیپلمات جوان روس که به این منظور تعلیم عکاسی دیده بود، این دستگاه ها را به تهران آورد و در اواسط دسامبر۱۸۴۲، مطابق پایان آذر ۱۲۲۱ هجری شمسی، نخستین عکسبرداری در ایران را انجام داد.
با ورود دوربین عکاسی به ایران، محمد شاه قاجار تمایل داشت تا با این پدیده نوظهور آشنا شود. به همین خاطر تصویر شاه، بعضی از اعضای خانواده درباری، حاج میرزا آغاسی؛ وزیر شاه و برخی درباریان در یکی از کاخ های تهران روی صفحه نقره یا داگرئوتیپ، ثبت شد. در سال ۱۸۴۴ میلادی، با ورود جوانی به نام ژول ریشار که برای کار به ایران آمده بود و مهارتی هم در عکسبرداری به شیوه داگرئوتیپ داشت، از محمد شاه قاجار، خانواده پادشاهی و درباریان بارها و بارها، عکس های فراوانی تهیه کرد. ژول ریشار، سپس در دارالفنون به تدریس زبان فرانسه پرداخت.
وی پس از آنکه دین اسلام را برگزید، نام «میرزا رضا خان» را برای خود انتخاب کرد. ناصرالدین میرزا ولیعهد سیزده ساله محمد شاه قاجار از اولین افراد خانواده سلطنتی بود که تصویر او بر صفحه داگرئوتیپ ثبت شد. این موضوع بعدها هم دنبال شد و علاقه ناصرالدین شاه را به خود بیشتر کرد. همچنین قدیمی ترین عکس های ناصر الدین شاه عبارتند از پرتره ای که از خودش گرفته و پرتره ای تمام رخ ازمهدعلیا. با توجه به قدیمی ترین عکس های موجود درآلبوم کاخ گلستان، می توان نتیجه گرفت که در آن زمان درباریان خود عکاسان چیره دستی بوده اند؛ برای نمونه آقا رضا از پیشخدمتان مخصوص شاه که عکاسی را در دارالفنون فرا گرفته بود، به مقام نخستین عکاسباشی دربار منصوب شد. با این که ناصرالدین شاه، خود عکاس توانایی بود و ازهر پدیده اروپایی، به ویژه عکاسی، لذت فراوانی می برد، مربیان اروپایی را از کشورهای روسیه، فرانسه، اتریش و ایتالیا برای آموزش جوانان کشور، به ایران دعوت کرد. این مربیان در مدرسه دارالفنون تدریس می کردند.
عکاسی پس از سال ۱۸۶۰میلادی در برنامه های درسی دارالفنون گنجانده شد. با حمایت ناصرالدین شاه از عکاسی، زمینه های گوناگون این فن و هنر در سالهای آغازین، باعث رشد و شکوفایی آن شد. پس از آقا رضا عکاسباشی هم باید ازشاگردانش و کسانی که به عنوان دستیار، نزد وی در عکاسخانه همایونی کار می کردند، اشاره کنیم. از آن به بعد عکاسانی که پس از او به عنوان عکاس دربار یا عکاس مدرسه دارالفنون برگزیده شدند، اشخاصی هستند که از شهر تهران و موضوعاتش، عکاسی کردند. این عکاسان عبارتند از: آقا یوسف عکاس، میرزا حسنعلی عکاس، میرزا ابراهیم عکاسباشی، سوریوگین، ژوزف پاپازیان و… بنابراین از عکس های موجود این دوران، می توان به بخشی از راه و رسم زندگی آن زمان پی برد.
از دیگر کارهای جالبی که در زمان ناصرالدین شاه در رابطه با عکاسی صورت گرفت گزارش های تصویری از زندانیان، محبوسین و محکومین جزایی و سیاسی بود. عکس چهره میرزا رضای کرمانی، از این نمونه عکس ها است. این نوع عکس ها کارکردی همچون پرونده سازی از سوابق قضایی و سیاسی افراد و یا برای عبرت آموزی دیگران داشته است.
پس از چندی، در سال ۱۲۸۵ هجری قمری، اولین عکاسخانه عمومی هم به فرمان ناصرالدین شاه در تهران تاسیس شد. روزنامه «دولت علیه ایران» هم در آن روزگار با چاپ اطلاعیه ای، از آن خبر داد: چون اغلب مردم زیاده از حد مایل و راغب هستند که عکس خود را بیاندازند و در عکاسخانه مبارکه دولتی همه کس نمی توانست برود و عکس خود را بیاندازد،عکاسباشی، عباسعلی بیگ آدم خود را که مدت ها زیر دست او بوده و تربیت شده و در عکاسی کمال مهارت را پیدا کرده بود، قرار گذاشت در خیابان جباخانه مبارکه ( باب همایون کنونی) حجره ای ترتیب واسباب عکاسی آماده نماید تا هر کس را میل انداختن عکس خود باشد، درآنجا رفته عکس بیاندازد و قیمت آن هم موقوف به بزرگ و کوچکی عکس است: عکس بزرگ یکی چهار هزار «دینار» است تا دوازده عدد.
پس از آن، هر کس زیادتر طالب باشد، یکی سه هزار دینار است، عکس کوچک یکی دوهزار دینار است تا دوازده عدد. بعد از آن هر کس زیادتر بخواهد، یکی سی «شاهی» است. از این تاریخ به بعد، گشایش عکاسخانه ها در تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران مانند اصفهان، مشهد، شیراز، تبریز و رشت رو به فزونی رفت، چنان که اعتماد السلطنه در کتاب «المآثر والآثار» که تاریخ چهل سال فعالیت های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دوران ناصری را در بر دارد، تعداد عکاسخانه ها و استادان عکاسی را در تهران و سایر بلاد ایران را بسیار زیاد و خارج از حد شمارش، نوشته است.
یکی دیگر از نکات قابل توجه درعکاسی دوران قاجار، عکاسی توسط زنان بود. نخستین عکاسان زن ایرانی را باید در میان زنان حرمسرای ناصرالدین شاه قاجار که خود شیفته این فن بود، جست وجو کرد. در برخی از آلبوم های ناصری که در آلبوم خانه کاخ گلستان موجود است، آثاری از این زنان عکاس که به طور تفننی به عکاسی می پرداختند، دیده می شود. اما نخستین زن ایرانی که به صراحت بر عکاسی او اشاره شده، عزت ملک خانم ملقب به «اشرف السلطنه» همسر محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات دوران ناصری است که عکاسی را از «شاهزاده محمدمیرزا» پسر عموی خود فرا گرفته است.
همسر و دختر آنتوان خان سوریوگین، عکاس نامدار دوران ناصری تا رضاخان را هم باید در شمار نخستین زنان عکاس در ایران آورد. یکی از منابع ارزشمند دوره قاجار، عکس های ارنست هولستر وآنتوان سوریوگین است که نشان تاریخ زنده دوره قاجار است. ارنست هولستر
(۱۱ ۱۸۳۵) مهندس آلمانی، یکی از عکاسان پیشگام نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی است که در زمان ناصرالدین شاه به ایران آمد و نزدیک به ۲۰ سال از عمر خود را در اصفهان گذراند. مجموعه منحصربه فرد عکس ها ی هولستر، سال ها از نظرها پنهان بود و بر اثر یک اتفاق در خانه ریکولتا، نوه او در مانستر آلمان به دست آمد. او در طول سال ها حدود۳۰۰۰ عکس از اصفهان و نقاط دیگر ایران گرفت. عکس هایی از خانه و خانواده خود، از کوچه ها، باغ ها، مساجد، پل ها، کبوترخانه ها، امامزاده ها، کشتزارها، گله ها، کجاوه ها، کاروان ها، خانه ها، حکام و رجال اصفهان، علما، بازرگانان، پیشه وران، زرتشتیان، افغان ها، کلیساهای جلفا و کشیشان و تارک دنیاهای ارمنی، عروس و دامادهای ارمنی، رجال ارمنی جلفا، مجالس تعزیه و تعزیه گردان ها، زورخانه و پهلوان ها، مراسم عروسی و میوه ها و… شاید در نگاه اول، تصاویر هولستر فقط یک تعداد عکس معمولی از یک دوره تاریخی و از مردم و اصناف و بناهای آن دوره باشد.
ولی نگاه دقیق و داشتن مطالعه، به عکس هایش ارزش تاریخی بخشیده و بیانگر اهمیت قائل شدن او به معماری گذشتگان و فهم او از معماری دوره خاصی بوده است. اهمیت دادن به آداب و رسوم مردم عادی و در نگاه دیگر، سبک زندگی حاکمان وقت، همه نشانگر نگاهی ارزشمند به تاریخ، از دید یک فرد علاقه مند و اهل مطالعه است. هولستر درسال۱۹۱۱ در ۷۶سالگی درگذشت و پس از مرگش فرزندان او شیشه ها و عکس هایش را به آلمان بردند. در دهه ۱۹۶۰ میلادی، ترکیدن لوله آب در زیرزمینی که انبار منزل یکی از نواده های هولستر بود، باعث شد تا آنها صندوق نگاتیوهای شیشه ای را پیدا کنند و نمونه هایی از این عکس ها را در مجلات مختلف به چاپ رسانند. نخستین بار در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی، عکس های هولستر از اصفهان همراه با یادداشت های او در کتابی به نام (ایران در یکصد و سیزده سال پیش) چاپ شد.
